در این مقاله تلاش می شود میان «هرمنوتیک» به عنوان نظریه و راهی برای تفسیر متن، و «تحلیل گفتمان» به عنوان نظریه سازوکار شکل گیری و ساخت معنا در بافت های مختلف ارتباط برقرار شود. به این منظور، پس از مرور دیدگاه های مربوط به آن ها در هرمنوتیک و تحلیل گفتمان، عناصر تشکیل دهنده اصلی هر تفسیری معرفی و توصیف خواهد شد و با ارایه مثال هایی نشان داده خواهد شد که هر کدام از این عناصر تشکیل دهنده یا سازنده معنایی در گفتمان های متفاوت می تواند در تفسیری که از متن در ذهن خواننده (خوانشگر یا مفسر) شکل می گیرد تاثیر بگذارد. به طور کلی می توان این عناصر سازنده و تاثیرگذار بر معنا و تفسیر متن را در چهار عنوان کلی ارایه کرد: 1- متن؛ 2- بافت (بافت بلافصل، بافت کلان)؛ 3- تولید کننده (مولف)؛ 4- فهمنده (بازتولید کننده/ تفسیرگر).

تفسیر مناهج البیان از تفاسیر شاخص کلامی در عصر حاضر است که در آن، مولف با تکیه بر آیات و روایات، مباحث عمیق کلامی متنوعی را در حوزه کلام اسلامی و کلام شیعی عرضه کرده است. در حوزه نخست، مباحث اعتقادی در محور مبدا و معاد، جبر و اختیار، خیر و شر، حکمت بعثت و نبوت، وحی و اعجاز و ماهیت آنها به چشم می خورد که در بسیاری از موارد، مخاطب این مباحث، منکران خدا و مخالفان پیامبران هستند. اما در حوزه دوم، مباحث مورد اعتنای شیعه و از همه مشخص تر حقوق و شخصیت اهل بیت (ع) در قرآن، و امامت و ولایت امیرالمومنین (ع) موضوع تحقیق و بررسی مفسر قرار گرفته است.

نویسنده مقاله حاضر بر آن است که برای تفسیر روایتها و نقلهای مختلفی که از یک حکایت/ متن به عمل می آید باید هر روایت و نقل جدید را به مثابه یک حکایت / متن کاملا جدید و متفاوت با نقلهای قبلی در نظر گرفت و این حکایت / متن را به عنوان اثری اصیل و ابداعی و متفاوت از روایتهای قبلی یا اولین تقریر آن حکایت / متن، تفسیر کرد و فهمید. نگارنده در این مقاله، این همانی روایتهای مختلف از یک متن در بستر زمانی و مکانی متفاوت را ± حتی در صورت یکسان بودن ساختار و شکل روایتها ± مردود دانسته و مدعی است چون قصد مولف و ناقل هر حکایت و متن، همواره بخشی از سازمان نرم افزاری و جز قوام بخش یک متن محسوب می شود، نقل هر متن توسط راوی جدید، خود یک متن جدید است و چارچوب تفسیری و بافتار تازه ای بر آن حاکم خواهد بود.نویسنده حاضر، فرآیندی را که طی آن یک متن اصلی یا اولین تقریر آن، از لحاظ زمانی و مکانی دگردیسی هایی حداقلی یا حداکثری پیدا می کند، نه یک فرآیند صرفا تاریخی و غیرفعالانه، بلکه دست کم نیمه آگاهانه و مستظهر به طرح و توطئه و نیت راوی می داند و از این رو به جای عنوان «دگردیسی متن» که نزد علمای هرمنوتیک رایج است و گویای فعالانه یا منفعلانه بودن تغییرات نیست، عنوان «تجهیز متن» را پیشنهاد کرده است.این مقاله بخشی مقدماتی از پروژه ای است که نویسنده در آن به ارزیابی و نقد نظریه «دین مولف» که در دو قرن اخیر با هیاهوی بسیار از جانب خاورشناسان دنبال می شده پرداخته است.

در این مقاله طی یک روش تحلیلی-مقایسه ای، پس از تشریح معنا، دامنه و مصداق متون مقدس، ابتدا روش شناسی تفسیر و در ادامه رویکرد اخلاقی مطلوب در فرایند تفسیر این متون را معرفی می کنیم. نتیجه ی بحث این است که: الف) متن مقدس واجد سه وصف رازآمیزی، قدرتمندی و هیبت است؛ ب) بانظربه موفقیت تاریخی و تأثیر ایمانی متن مقدس، تعیین و تحدید مصداق برای آن امکان پذیر خواهد بود؛ ج) تفسیر متن مقدس از پیش فرض مؤمنانه ی خوانندگان خود آغاز شده و با طی دو مرحله ی نشانه ی ساختاری و بطون معنایی، تا لایه های پایان ناپذیری از معانی پیدا و پنهان اثر امتداد می یابد؛ د) اگر خواننده ی مؤمن به متن، بر مدار موازین اخلاق فضیلت سلوک کند، ضمن عبور از مرحله ی تبعیت محض از قواعد و سنت ها، بی واهمه از آثار هم نشینی خود با متن، نفس متعالی زیستن در جهان اثر مقدس را تجربه می کند که این تعالی با تعالیم عارفان، مشخصاً آموزه های ابن عربی درباب سلوک انسان، مقارن است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

متن به هر آنچه که مورد تفسیر قرار گیرد، اطلاق می شد. تفسیر، فهم مفسر است از متن. اما، این فهم، نامحدود، دلبخواهی و مبتنی بر خواست و طلب و سلیقه مفسر نیست. متن به فهم و تفسیر مفسر شکل می دهد. اگر متن به طور مطلق تابع ذهنیت مفسر شود، فاقد مرکزیت معنایی خواهد شد و با هر رویکردی می توان از آن معنایی دریافت کرد و تفسیر، دامنه ای نامحدود پیدا می کند و بازی ای بی انتها در جریان تفسیر متن شکل می گیرد. «بارت» Barthes, Roland. (1915-1980) و «دریدا» Derrida, Jacques (1930-2004) با نظریه «مرگ مولف» و «مرکززدایی» از آنچه که «معنای مرکزی متن» نامیده می شود، تفسیر را در انحصار مفسران قرار داده اند.متن، موجودی منفعل در برابر مفسر نیست بلکه ابژه ای تاثیرگذار است. هدف تفسیر، کشف معنی متن یا نیت آفریننده متن است نه تحمیل ذهنیت مفسر بر متن. هنر مفسر در تفسیر، آن است که طریقی ابداع کند تا ماهیت متن (زیبایی صورت و معنی) در گفتار یا نوشتار منعکس شود. تفسیر و نقد در چنین طریقی یگانه خواهد شد. چنانچه مفسر تابع متن بوده و نسبت به متن مفتوح باشد، متن در تفسیر مفسر ظهور پیدا می کند. تکثر معانی از کیفیت بافت متن نشات می گیرد. هر تفسیری، کشف معنایی از معنی مرکزی متن است. تفسیر، هم سنخی تفکر است با آنچه که در متن ظاهر می شود.

روش تفسیر قرآن به قرآن، یکی از روش های معتبر و کارآمد در تفسیر قرآن است، با این حال، از آسیب هایی که پیوسته آن را تهدید می کند، گرفتار شدن در دام تفسیر به رای است، چنانکه برخی از مفسران بزرگ و نامدار نتوانسته اند از آن رهایی یابند. این پژوهش، کوشیده است با بررسی نمونه هایی از تفسیر الجامع لاحکام القرآن، اثر مفسر مشهور اهل سنت، قرطبی، نشان دهد که پیش فرض های کلامی مفسر، تا چه اندازه در روش تفسیری قرآن به قرآن وی موثر بوده است. با بررسی های به عمل آمده، آشکار می شود که قرطبی برای اثبات دیدگاه های کلامی خود، برخی از ضوابط مهم تفسیری را نادیده گرفته است و یا از روش تفسیری قرآن به قرآن به شکل نامطلوبی استفاده کرده است.

حدیث در میان مسلمانان همواره از جایگاه مهمی برخوردار بوده زیرا پس از قرآن کریم، دومین منبع و خاستگاه فکری مسلمانان و همچنین تنها واسطه ی میان آنان و سنت معصومان است. از سوی دیگر، میان رشته ای بودن دانش حدیث اقتضا می کند که رابطه ی آن را با دانش های مرتبط بررسی کنیم. در این میان، دانش کلام یکی از دانش هایی است که ارتباط وثیقی با دانش حدیث دارد زیرا راویان و مؤلفان کتاب های حدیثی هریک قالب فکری خاصی دارند که بر اساس آن به حدیث می نگرند. در این میان، باورهای کلامی نقش بسزایی در شکل گیری قالب فکری افراد دارد لذا بررسی تأثیر باورهای کلامی بر حوزه ی حدیث ضروری است و بدین ترتیب، مقصد اصلی پژوهش های حدیثی یعنی نقد و فهم حدیث را بهتر می توان سامان دهی کرد. نوشتار حاضر پاسخ این پرسش را بررسی می کند: آیا باورهای کلامی بر حوزه ی حدیث تأثیر گذاشته است؟ در صورت مثبت بودن پاسخ، آیا این تأثیر سلبی بوده یا علاوه بر آن، تأثیر ایجابی هم داشته است؟ با این بررسی روشن شد که باورهای کلامی آثار سلبی گوناگونی از خود در سند ومتن حدیث بر جای گذاشته است که حاکی از لزوم توجه به تأثیر باورهای کلامی بر حدیث است.